|
|
|
Ujazd położony jest na pograniczu Wyżyny i Niziny Śląskiej. Środkowa i północna część miasta znajduje się na prawym brzegu Kłodnicy, na południowych zboczach Masywu Chełmskiego - zachodniego krańca Wyżyny Śląskiej. Leży między potokami Jordan (od zachodu) i Jaryszówką (wschodnia granica miasta) spływającymi w kierunku południowym do Kłodnicy.
Wzdłuż południowego brzegu bardzo krętej tu Kłodnicy wybudowano w latach 1935 - 1937 Kanał Gliwicki łączący Gliwice z Odrą. Po przeciwnej stronie kanału, znajduje się południowa część miasta (Piaski).
Miasto znajduje się w środkowo-południowej części województwa opolskiego, graniczy z województwem Śląskim. Od zachodu graniczy ze Sławięcicami, będącymi od 1975 roku dzielnicą Kędzierzyna-Koźla.
Nazwa Ujazd wywodzi się z przyjętego w średniowieczu sposobu wydzielania majątku z ogólnej jurysdykcji na rzecz obdarowanego z wyraźnym określeniem obszaru objętego immunitetem. Wytyczenia tej granicy dokonywał książę - osobiście lub za pośrednictwem urzędników, obchodząc lub objeżdżając wydzielony teren i wyznaczając granice przez nacięcia na drzewach lub wystawianie kamieni granicznych. W konsekwencji staropolskie określenie "ujazd" odpowiada dzisiejszemu słowu objazd 1.
Pierwsza wzmianka o Ujeździe pochodzi prawdopodobnie z tzw. bulli protekcyjnej z 23 kwietnia 1155 roku, wydanej przez papieża Hadriana IV, na mocy której wszystkie posiadłości biskupstwa wrocławskiego zostały wzięte pod opiekę Stolicy Apostolskiej. W bulli figuruje wśród posiadłości biskupstwa "Ujazd w pobliżu Koźla". Takim kompleksem mógł być tylko Ujazd.
W innym dokumencie, z 1222 roku 2, książę opolski Kazimierz zezwala biskupowi wrocławskiemu na osadzenie Niemców i innych hospites (gości) na prawie zachodnim lub w inny sposób w majętności Ujazd. Uzyskane uprawnienia biskup Wawrzyniec szybko wykorzystał. Dokumentem lokacyjnym (foto1) z dnia 25 maja 1223 roku zezwolił na założenie w majątku Ujazd miejsca targowego na podstawie prawa średzkiego. Wykonawcą biskupich postanowień został wójt nyski, Walter z Nysy 3.
Biskup Wawrzyniec zastrzegł sobie w akcie lokacyjnym miejsce dla biskupiego dworu (zamku), do budowy, którego wkrótce przystąpiono. Rezydował w nim biskupi prokurator (zarządca), mający pewne uprawnienia sądownicze, ściągający dochody i daniny, troszczący się o stan rezydencji. Pierwszym prokuratorem był wójt Walter. Jednym z jego następców był proboszcz ujazdowski Stanisław (wzmianka o nim pochodzi z 1285 roku), którego istnienie świadczy o funkcjonowaniu kościoła i powstaniu parafii.
Powstanie w Ujeździe szkoły nie jest udokumentowane, ale musiała ona powstać wraz z parafią. Dopiero z 1416 roku pochodzi informacja o darowiźnie ówczesnego proboszcza Stefana na rzecz m.in. dzieci szkolnych świadcząca o istnieniu szkoły 4.
O tym, że Ujazd stanowił własność biskupów wrocławskich, świadczy do dziś herb miasta. Są w nim widoczne dwie białe wieże blankowe ze spiczastymi żółtymi dachami, zwrócone do siebie podstawami. Po obu stronach znajdują się złote pastorały. Na zewnątrz nich, w środkowej wysokości, umieszczono po jednej białej (srebrnej) gwieździe. Tło tarczy herbu jest niebieskie. Godło występowało na pieczęciach miejskich od XVI do XVIII wieku. Za czasów niemieckich miedzy pastorałami, zamiast obu baszt, znajdowała się infuła biskupia.
W latach 1223 - 1290 Ujazd z osady targowej awansował do rangi miasta posiadającego samorząd. W późniejszym okresie miastem rządziła rada miejska z burmistrzem na czele, reprezentująca interesy mieszkańców, a w szczególności najbogatszych - patrycjatu. W mieście w tym czasie powstają cechy. Kupcy tworzyli własne organizacje, tzw. gildie. Wśród rzemiosł reprezentowane były w Ujeździe przede wszystkim najprostsze: piekarstwo, rzeźnictwo i szewstwo. Były też karczmy sprzedające piwo. W XIV wieku występują ławki chlebowe, mięsne i obuwnicze 5.
W mieście mieszkali Niemcy i Polacy, a obok nich prawdopodobnie również Czesi, Żydzi oraz ludność pochodzenia romańskiego, najczęściej Walonowie. Do roku 1245 mieszkańcy Ujazdu obowiązani byli do służby wojskowej w wyprawach zagranicznych księcia przeciwko jego wrogom. W roku 1245 mieszkańcy Ujazdu otrzymali od księcia opolskiego Mieszka II Otyłego zwolnienie z obowiązku uczestniczenia w wyprawach zagranicznych, ale obowiązani byli dostarczyć 4 zbrojnych do obrony jednego z grodów. W przypadku najazdu wroga musieli jednak pełnić służbę wojskową po dawnemu. Biskupi posiadali, na całym darowanym biskupstwu obszarze, władzę sądowniczą. Wszystkie opłaty z tytułu sądownictwa wyższego (w sprawach gardłowych) lub niższego należały do biskupa. Od jego decyzji zależało wprowadzenie podatku powszechnego 6.
Ujazd, od początków swego istnienia, stanowił ważne ogniwo administracji kościelnej w biskupstwie wrocławskim. Był siedzibą dziekana zwanego na Śląsku archiprezbiterem. Początki dekanatu ujazdowskiego sięgają XIII wieku, kiedy w diecezji wrocławskiej rozpoczął się podział archidiakonatów na dekanaty. W dokumencie notarialnym z roku 1376 zachowała się najstarsza wzmianka o podziale dekanatu ujazdowskiego na parafie. Występuje też w wykazie zebranego od proboszczów świętopietrza z 1447 roku.
Biskupi od początku XIV wieku dążyli do wykupu wójtostwa w Ujeździe celem przejęcia kompetencji wójta jako naczelnika miasta i sędziego miejskiego. Przed rokiem 1307 zdołano wykupić połowę wójtostwa, a w roku 1307 biskup Henryk I z Wierzbna kupił od rycerza Wolfa Kechela drugą połowę. Ponieważ zabrakło mu pieniędzy i zaciągnął pożyczkę, całym wójtostwem władali do czasu zwrotu wyłożonych sum dwaj poręczyciele, którymi byli kanonicy wrocławscy. Prawdopodobnie nigdy nie doszło do wykupu wójtostwa dziedzicznego w Ujeździe, bo w 1385 roku wójtostwo znowu stało się własnością osoby prywatnej.
Biskupi wrocławscy jako właściciele Ujazdu miewali zatargi z książętami opolskimi. Pod koniec XIV wieku doszło do wojny między biskupem Przecławem a Bolkiem III opolskim. Godzić ich musiał król czeski Karol IV, który w 1370 roku nakazał biskupowi zburzyć fortyfikacje zbudowane w Ujeździe w czasie wojny. Zostały one jednak wkrótce odbudowane. Po kolejnym zatargu z 1414 roku pomiędzy biskupem Wacławem a księciem Bernardem niemodlińskim zawarto ugodę, na mocy której bez zgody księcia nie wolno było powiększać ani też ulepszać fortyfikacji miasta. Oznaczało to, że miasto miało mury obronne. W tym czasie jest również nieraz mowa o zamku w Ujeździe (1443, 1463, 1465) 7.
W XV wieku osłabły więzy łączące Ujazd z biskupstwem. Prawdopodobnie w 1428 roku biskup Konrad oleśnicki oddał Ujazd w zastaw Bernardowi niemodlińskiemu dla zabezpieczenia pożyczki. Ujazd pozostawał w rękach Bernarda jeszcze w 1433 roku. Następnie zastaw przejął, a w 1443 roku Ujazd kupił bratanek Bernarda, Bolko V głogówecki. Po śmierci tego ostatniego jego dziedzic Mikołaj I opolski uznany został w 1460 roku przez króla czeskiego Jerzego z Podiebradu za prawowitego właściciela Ujazdu. W 1463 roku ziemia ujazdowska przeszła, jako posag córki Mikołaja I opolskiego, w ręce księcia Przemka toszeckiego. W dalszym ciągu jednak biskupi traktowali Ujazd jako swoją własność, pozostawiając go we władaniu książąt świeckich. W 1484 roku po śmierci Przemka miasto za zgodą biskupa Jana Rotha przejął jego brat Jan III oświęcimski, a wdowa po nim Barbara oddała posiadłość w zastaw Mikołajowi Długomiłowi z Bierawy (między 1495 a 1497 rokiem), który był dziedzicznym wójtem Ujazdu.
26 lutego 1524 roku Mikołaj Długomił odkupił miasto od biskupa Jakuba von Salza (1520-1539), który uzyskał zezwolenie Kapituły oraz zgodę Stolicy Apostolskiej na sprzedaż majątku.. Sprzedający zastrzegł sobie prawo pierwokupu, sądownictwo wyższe, prawo do występowania w obronie poddanych i prawo do pomocy wojskowej. Odtąd Ujazd i cała ziemia ujazdowska stała się posiadłością świecką. Jednakże aż do sekularyzacji w 1810 roku, mimo częstych zmian właścicieli, Ujazd podlegał sądowniczej władzy diecezji wrocławskiej. W rodzinie Długomiłów Ujazd pozostawał do 1589 roku, kiedy to przejęli go za długi wierzyciele Kaspra Długomiła. W 1592 roku Ujazd wykupił wnuk Mikołaja - Sambor Długomił 8.
W 1609 roku w posiadanie dóbr ujazdowskich wszedł Mikołaj Kochcicki, starosta księstwa nyskiego, syn właściciela Lublińca. Ufundował on nowy murowany kościół, którego budowę ukończono w 1613 roku. Na okres jego panowania przypada straszne spustoszenie miasta spowodowane toczącą się w latach 1618-1648 wojną trzydziestoletnią.
W połowie XVII wieku Ujazd przeszedł w ręce córki Mikołaja Anny Julianny Kochcickiej, która doprowadziła do ostrego konfliktu z mieszczanami odbierając im przywileje nadane przez ojca.
Po śmierci Anny Julianny Kochcickiej w1666 roku Ujazd przejął mąż jej córki z pierwszego małżeństwa - Karol Joachim Metich. W latach 1676-1729 w posiadanie dóbr ujazdowskich weszła rodzina hrabiowska Praschmów. W 1729 Ujazd wraz z zamkiem kupił za 60 tysięcy guldenów starosta ziemski opolsko - raciborski hrabia Karol Henryk Sobek. W 1736 roku nabył on dodatkowo za 3 tysiące talarów leżące na przedmieściach od strony Sławięcic osiedle Dziekanka, należące do dziekana kolegiaty św. Krzyża w Opolu 9.
Drewniana zabudowa miasta sprzyjała pożarom. Dwa wielkie pożary, które ogarnęły drewnianą zabudowę Ujazdu w 1666 i 1676 roku doszczętnie spustoszyły dorobek mieszczan. Spłonął wtedy m.in. ratusz wraz ze wszystkimi dokumentami. Ujazd popadł w długi i wyludnił się. Jeszcze w połowie XVII wieku w mieście istniało 10 cechów rzemieślniczych, natomiast pół wieku później zaniknął zupełnie zawód solarza, a inne cechy zubożały.
W 1687 roku w Ujeździe wybudowana została szkoła, w której naukę pobierało 40 chłopców. W mieście oprócz murowanego kościoła farnego znajdował się jeszcze drewniany kościół św. Bartłomieja i kaplica św. Barbary. Kaplicę św. Barbary zdruzgotała wichura w 1777 roku, a kościół św. Bartłomieja spłonął w 1886 roku. Na przełomie XVII i XVIII wieku powstał istniejący jeszcze w 1819 roku szpital znajdujący się przy kaplicy św. Mikołaja, którego fundatorem był hrabia Praschma 10.
Za czasów Fryderyka II miasto podlegało VI Departamentowi Kamery Wrocławskiej oraz pruskiej władzy skarbowej. W sprawach sądowych i kościelnych miasto nadal podlegało władzy biskupiej. Ujazd wraz z okolicą włączono do nowo utworzonego powiatu toszecko - gliwickiego. W mieście umieszczono garnizon pruski, który utrzymywać musieli sami mieszczanie. W sumie jednak położenie Ujazdu nie uległo większym zmianom, miasto pozostało, bowiem w rękach prywatnych.
Po śmierci barona Karola Henryka Sobka w roku 1748 Ujazd przechodzi w ręce jego żony Józefiny z domu baronowej Wilczek. Sprzedała ona Ujazd 24 czerwca 1780 roku marszałkowi dworu hrabiemu Fryderykowi Wilhelmowi Posadowskiemu. 4 stycznia 1781 roku dobra te przeszły w ręce hrabiego Gottlieba Schönaich-Carolath, a w 1788 roku ich właścicielem został Ernest Von Pannewitz. Kolejnym panem Ujazdu, od 1793 roku, był hrabia Henryk Franken Sierstorpff, a od 4 maja 1816 roku baron Józef Welczek, właściciel Łabęd. W jego posiadaniu Ujazd pozostawał do 9 listopada 1843 roku, kiedy to sprzedany został za 150 tys. talarów księciu Fryderykowi Augustowi Karolowi Hohenlohe-Oehringen. W tym też roku Ujazd stał się dobrem powierniczym, tj. posiadłością dziedziczoną w całości przez najstarszego syna. W dniu 9 stycznia 1849 roku Ujazd przejęty został przez syna Fryderyka - Hugona, który w 1861 roku został wyniesiony do godności księcia. W posiadaniu rodziny Hohenlohe-Oehringen Ujazd pozostał aż do początku 1945 roku 11.
W 1770 roku miasto zostało zupełnie zniszczone przez pożar. Wskutek zakwaterowania w mieście garnizonu wojskowego pogorszyła się sytuacja ekonomiczna mieszkańców. W 1787 roku Ujazd liczył 960 mieszkańców, ale prawa miejskie posiadało zaledwie 100 osób. W mieście było 125 domów i 16 "pustek" w obrębie dawnych umocnień, a na przedmieściach znajdowało się 29 budynków. Ponadto był zamek, kościół parafialny i 2 kościoły filialne, 2 gospody, 3 młyny, 2 browary, szpital, łaźnia i wiele stodół i stajni. Tylko 11 budowli krytych było dachówką, pozostałe przeważnie gontami lub słomą. Mury i bramy miejskie były zniszczone, a na terenie dawnych fos i wałów powstała zabudowa podmiejska. W Ujeździe było 7 cechów, najliczniejsi byli szewcy (20), kuśnierze (18), płóciennicy (17) i krawcy (11) 12.
Najwięcej ucierpiał Ujazd podczas oblężenia twierdzy kozielskiej w latach 1806-1807 w czasie wojny francusko - pruskiej, z powodu rekwizycji dokonywanych przez wojska francuskie. Przebywające wmieście w latach 1813-1814 wojska rosyjskie nie spowodowały strat mieszczan. W czasie wojen napoleońskich doszło do poważnych zmian w wewnętrznym życiu miasta w wyniku reform przeprowadzonych w Prusach (zniesienie poddania osobistego chłopów w 1807 roku, wprowadzenie samorządu miejskiego i zniesienie przymusu cechowego w 1810 roku). Władzę w mieście sprawowała rada miejska wybierana przez mieszczan. Organem samorządu miejskiego był wybrany przez radę miejską magistrat, składający się z burmistrza, skarbnika i 4 członków. Ustawa z 30 października 1810 roku wprowadzająca sekularyzację własności kościelnej spowodowała stratę reszty władzy nad Ujazdem przez biskupa. Władzę sądowniczą zorganizowano w oparciu o królewskie prawo państwowe 13.
W pierwszej połowie XIX wieku w Ujeździe nastąpiło znaczne przyspieszenie rozwoju miasta. Miało ono związek z wybudowaniem Kanału Kłodnickiego (1822) przepływającego opodal i łączącego Zabrze i Gliwice z Koźlem. Odbudowano wiele budynków, jeden z przyrynkowych domów adoptowano na ratusz (1819-1821). Wzniesiono szkołę (1830), synagogę (1827), strzelnicę. W tym też okresie wybrukowano ulice w mieście oraz urządzono tereny wypoczynku poza miastem, a na górze Bartłomieja zlokalizowano cmentarz dla ofiar epidemii cholery z lat 1831-1832. W połowie XIX wieku w Ujeździe były 2 tartaki, 2 cegielnie, 4 młyny wodne i 2 browary. W mieście 5 razy w roku odbywały się jarmarki i raz w tygodniu targi. W okresie tym stosunkowo szybko wzrastała liczba ludności Ujazdu (1787 - 960 osób; 1816 - 1500; 1827 - 1278; 1843 - 2312; 1871 - 2524) 14.
Na drugą połowę XIX wieku przypada załamanie gospodarcze. Spowodował je fakt, że uruchomiona w 1848 roku linia kolejowa Wrocław-Mysłowice omijała Ujazd. Włączenie Ujazdu do powiatu strzeleckiego, po podziale powiatu toszecko - gliwickiego, pogłębiło ten regres. Dojazd z Ujazdu do Strzelec był utrudniony z powodu braku dogodnych połączeń. Dopiero w 1856 roku wykonano drogę bitą łączącą oba miasta. Brak nowych połączeń komunikacyjnych, nie lokalizowanie w Ujeździe fabryk, w przeciwieństwie do innych miast śląskich, pogłębiało kryzys gospodarczy tego miasta 15.
W 1861 roku w Ujeździe było 256 budynków mieszkalnych i 258 rolniczych zabudowań gospodarczych. Funkcjonowały młyny wodne, cegielnie i browary, uruchomiono folusz i olejarnię. Ponadto było tu 9 obiektów użyteczności publicznej (kościoły, ratusz, szkoła, urzędy). W 1908 roku zbudowano w mieście gazownię.
Liczba mieszkańców zaczęła spadać (1880 - 2546; 1890 - 2523; 1900 - 2351; 1910 - 2058; 1925 - 1936). Do końca XVIII wieku ludność Ujazdu zachowała polski charakter. W XIX wieku wskutek napływu Niemców i postępującej germanizacji miasto staje się ośrodkiem o niemieckim charakterze. W 1900 roku ponad 3/4 mieszkańców przyznaje się do języka niemieckiego jako ojczystego. Na przełomie wieków, w związku z upadkiem gospodarczym, z Ujazdu całkowicie usunęli się Żydzi.
Po plebiscycie i toczącym się również na terenie Ujazdu III powstaniu śląskim miasto znalazło się ostatecznie po niemieckiej stronie ustalonej w 1921 roku granicy. W mieście nie wystąpiły większe zmiany społeczne i gospodarcze, a liczba ludności utrzymywała się w całym okresie międzywojennym na prawie niezmienionym poziomie (1933 - 2094 osoby; 1939 - 2196 osób). Inwestycje przemysłowe mające przyśpieszyć rozwój ośrodków miejskich śląska nie objęły Ujazdu. W okresie międzywojennym znajdowała się w Ujeździe tylko wytwórnia szczotek i ścierek, a w latach 1935 - 1937, gdy zbudowano Kanał Gliwicki powstał niewielki port i stocznia rzeczna.
Miasto przejęło funkcję lokalnego ośrodka obsługi dla okolicznych wsi. Z obiektów komunalnych w 1933 roku oddano do użytku wodociągi miejskie, powstały również zaczątki kanalizacji.
W toku działań wojennych 1945 roku Ujazd został zniszczony prawie w 70 %. W gruzach legły całkowicie trzy pierzeje rynkowe wraz z ratuszem, wiele domów w przyległych ulicach, zrujnowany został zamek 16.
Na terenia miasta po ostatniej pożodze wojennej i z braku dbałości i konserwacji w okresie powojennym nie zachowało się zbyt wiele zabytków. Do najcenniejszych i najciekawszych zaliczyć niewątpliwie wypada kościół p.w. św. Andrzeja Apostoła, barokowy ufundowany przez Mikołaja Kochcickiego, zbudowany w 1613 roku, którego dzieje przedstawione zostaną szczegółowo w dalszej części. Do zbytków sztuki sakralnej zaliczyć należy ponadto kościół pątniczy p.w. Nawiedzenia NMP zbudowany w latach 1858-1862 i dwie kapliczki pochodzące jedna z XVIII a druga z XIX wieku.
Na wzgórzu obok kościoła p.w. św. Andrzeja znajdują się ruiny zamku. Ruiny te to pozostałość po renesansowym budynku, który powstał w 1580 roku i był wielokrotnie przebudowywany. W 1945 roku wypalony i zniszczony do dziś znajduje się w ruinie.
W północno-wschodnim narożniku rynku przy ul. Szkolnej znajduje się XVIII wieczny, trzykondygnacyjny, murowany spichlerz.
Z dawnej zabudowy mieszkalnej Ujazdu na uwagę zasługują domy z końca XVIII wieku przy ul. 3 Maja, narożny parterowy przy ul. Powstańców i podobny przy ul. Sienkiewicza. Przy ul. Szkolnej znajduje się większy, piętrowy, klasycystyczny budynek dawnej szkoły z 1830 roku. Kilka zabytkowych budynków zlokalizowanych jest przy ul. Traugutta i Chopina 17.
|
|
|