1. TEORETYCZNE PODSTAWY PLANOWANIA.

1.1. Pojęcie planowania.

"Planowanie jest działalnością intelektualną. Dobry plan będzie służył firmie nawet wtedy, gdy nie będziesz go dobrze realizował natomiast niepowodzenie w planowaniu oznacza zaplanowanie niepowodzeń" (R. R. Gallagher).

Planujemy przez całe życie. Niektórzy z dnia na dzień, inni na całe życie. Nawet Ci, którzy nie lubią planować wolą działać spontanicznie - planują to także, choć nie zapisują swoich planów, nie uświadamiają sobie, że zaplanowali dane działania.

Planowanie stało się szczególnie ważne w ostatnim okresie przemian ustrojowych i wprowadzaniu reform. Widoczne jest w biznesie, ale nieodzowne również w każdej zorganizowanej działalności człowieka. I taki charakter ma zarówno proces kierowania placówką oświatową, jak również systematyczna realizacja procesu dydaktycznego i wychowawczo-opiekuńczego.

Zgodnie z definicjami zawartymi w literaturze planowanie oznacza "analizę wewnętrznych i zewnętrznych warunków działania, obmyślania środków realizacji dostarczonych do zamierzonych celów i warunków" 1. Planowanie, które jest traktowane"jako kierowanie - to spojrzenie w przyszłość w celu zorientowania się w niej, zbudowanie na tej podstawie struktury działania, którymi ma się kierować" 2 uznawane jest jako odrębna faza zorganizowanego działania. Łącząc się z poprzednią fazą - określenie celów i następną - pozyskiwanie zasobów, powoduje "...że wokół planowania i w nim samym umiejscowione są najważniejsze czynności diagnostyczne, koncepcyjne, motywacyjne - a przez plan pracy będący pewnego rodzaju wzorem czy normą, także czynności kontrolne" 3.

Planowanie stwarza możliwości przewidywania zdarzeń, które nastąpią w przyszłości i pozwala wcześniej ustalić sposoby kierowania tymi zdarzeniami. Eliminuje wyraĽnie elementy zaskoczenia, sprzyja racjonalnemu wykorzystaniu czasu oraz zapobiega improwizacji w działaniu. Poważnym atutem planowania jest możliwość skoncentrowania się na zadaniach priorytetowych, ustalenie hierarchii ważności poszczególnych obszarów działań.

"Można też powiedzieć, że plan to mapa przyszłości z naniesionymi trasami prowadzącymi do celu wraz z harmonogramem dochodzenia na poszczególne etapy tej marszruty oraz z decyzją, kto i gdzie ma dotrzeć" 4.

Jedną z metod planowania jest "planowanie z przyszłości", które zasadza się na założeniu, że przyszłość nie jest kontynuacją teraĽniejszości. Procedura planowania z przyszłości przewiduje następujące etapy postępowania (wg D. Elsner):

Planowanie z przyszłości znalazło praktyczne zastosowanie np. w Anglii. Zgodnie z obowiązującym tam prawem oświatowym każda szkoła jest zobligowana do tworzenia wizji trzyletniego planu rozwoju.

"Reasumując, planowanie jest to porządkowanie przyszłości i dostarczanie jej do potrzeb oraz wymagań" 5.

1.2. Cechy dobrego planu (wg L. Plocha).

Celowy
zawiera cele pracy opiekuńczo-wychowawczej i rewalidacyjnej, zapewnia osiąganie efektów.
Wykonalny
jasny, prosty, zrozumiały i realny. Wykonanie zadań w przewidzianych terminach, za pomocą planowanych środków w warunkach jakimi dysponuje placówka.
Zgodny wewnętrznie
części planu i etapy działań są ze sobą zsynchronizowane ze względu a miejsce, czas trwania, uczestników, współdziałanie osób odpowiedzialnych za realizację planowanych zadań.
Operatywny
określa, co do kogo należy i w jakim terminie przewidywana jest realizacja
Konkretny
zawiera konkretne sformułowane zadania, bez ogólników i spraw nieistotnych.
Konsekwentny i plastyczny
jest otwarty na modyfikacje, wynikające z nowych faktów lub innych przyczyn powstałych w trakcie realizacji planu.
Dostatecznie szczegółowy
są w nim szczegółowo zaplanowane te formy realizacji zadań, które sprawdzone w praktyce dają zamierzone efekty.
Terminowy
wyznacza granice terminów realizacji poszczególnych zadań, bądĽ ich etapów (aby można skontrolować czy praca przebiega planowo).

Plan działalności placówki oświatowej musi być podstawą pracy wszystkich pracowników. "Plan jest bowiem centralnym dokumentem szkolnym organizującym działalność instytucji na wszystkich obszarach ich funkcjonowania" 6.

W oparciu o plan działalności placówki powinien powstać plan pracy własnej jej dyrektora."Czynności dyrektora (zamieszczone w planie) winny być merytorycznie zgodne z zadaniami szkoły i jego kierowniczą w niej rolą. Plan powinien mieć charakter ogólnej wizji działań własnych porządkujących te działania, a jednocześnie łatwej do bieżącej aktualizacji (...). Planując pracę własną, dyrektor szkoły, powinien dążyć do scalenia działań w jednorodne bloki tematyczne do zajmowania się sprawami organizacyjnymi względem jego stanowiska" 7.

1.3. Zasady planowania.

Opracowanie planu działania składa się z czterech etapów 8:

ETAP 1. Ustalenie celu.
Zanim go ustalimy warto zacząć od marzeń i wyobrazić sobie swoją szkołę za kilka lat. Jaka będzie? Co osiągniemy? Jacy będziemy - my nauczyciele i nasi uczniowie? Tworzymy WIZJĘ - wymarzony obraz przyszłości. Od wizji do MISJI już tylko krok - i to właśnie ona da nam poczucie celu dla jakiego istniejemy, pracujemy i rozwijamy się. Jeśli do tego obrazu dodamy terminy realizacji i precyzyjnie określimy konkretny cel, to pierwszy etap planu mamy za sobą.

ETAP 2. Analiza zasobów i możliwości.
Oceniamy aktualną sytuację - czy mamy właściwych ludzi i środki? Co jest nam potrzebne do realizacji celu.?

ETAP 3. Selekcja czynników sprzyjających i przeszkadzających w realizacji planu.

ETAP 4. Ustalenie harmonogramu działań.

Istnieją dwa rodzaje planów 9: Planowanie strategiczne: Planowanie operacyjne:

Planowanie działalności placówki oświatowej jest utrudnione przez ogromną różnorodność celów. Często trudno określić również czas potrzebny do osiągnięcia tych celów. Stąd w planach szkolnych wiele ogólników, które póĽniej trudno poddać ewaluacji.

Jak więc planować działalność szkoły, by plany stały się sprawnym narzędziem zarządzania i organizacji palcówki? Warto wykorzystać sześć KATEGORII SPRAW ze wskazaniem ich miejsca wg J. Pielachowskiego;
  1. IDEA SZKOŁY - jej cele strategiczne, zasady postępowania, reguły, obowiązki oraz uprawnienia i odpowiedzialność osób, nagrody i kary, długofalowe rozstrzygnięcia organizacyjne - to jest materia statutu szkoły.
  2. Wybrane cele do osiągnięcia w określonym czasie, nakazane ZADANIA (np. przez organ prowadzący lub nadzór pedagogiczny), zadania etapowe przybliżające cel, harmonogram realizacyjny, wskazówki dla wykonawców i ich nazwiska to budulec planu działania szkoły.
  3. Coroczne stałe ZDARZENIA, imprezy, konkursy, wywiadówki, narady organów kierujących, czynności kontrolne, uroczystości i obchody, tworzące powtarzalny rytuał szkolnego życia - to materiał do kalendarza szkoły.
  4. ORGANIZACJA SZKOŁY w nadchodzącym roku szkolnym (uczniowie, oddziały, nauczyciele, przedmioty i ich tygodniowy wymiar itd.) - to decyzje do arkusza organizacji szkoły.
  5. CELE KSZTAŁCENIA I WYMAGANIA PROGRAMOWE poszczególnych przedmiotów nauczania oraz ich sposoby realizacji - to materia programów indywidualnych planów pracy nauczycieli.
  6. ZADANIA STATUTOWE różnych komórek wewnętrznych - to podstawa ich wewnętrznego planowania działań na konkretny okres, np. rok szkolny, semestr itp.

1.4. Podstawy prawne planowania pracy w szkole.

*Ustawa o Systemie Oświaty z dnia 7.IX.1991 r. z póĽniejszymi zmianami
Art. 39, ust. 1 "Dyrektor szkoły lub placówki w szczególności: 1. Kieruje działalnością szkoły lub placówki...". Ponieważ zgodnie z teorią zarządzania i organizacji, jedną z podstawowych funkcji kierowniczych jest planowanie zachodzi tu domniemana obowiązku planowania działań.
Art. 41, ust. 1 pkt 1 "Do kompetencji stanowiących rady pedagogicznej należy: 1) zatwierdzenie planów szkoły lub placówki, po zaopiniowaniu ich przez radę szkoły".
Art. 41, ust. 1 pkt 2 "Rada Pedagogiczna opiniuje w szczególności: 1) organizację pracy szkoły lub placówki, w tym zwłaszcza tygodniowy rozkład zajęć lekcyjnych i pozalekcyjnych. 2) projekt planu finansowego lub placówki".
Art. 79, ust. 3 "Plan finansowy środków specjalnych ... zatwierdza dyrektor na wniosek rady szkoły lub placówki".

*Zarządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 8.IV.1997 r. w sprawie zadań nauczycieli, którym powierzono stanowiska kierownicze w szkole:
§ 3: "Do zadań dyrektora należy planowanie, organizowanie, kierowanie i nadzorowanie pracy szkoły, a w szczególności: 4) przekładanie ... projektów planu pracy szkoły, kierowanie ich realizacją, składanie radzie pedagogicznej okresowych sprawozdań z ich realizacji ... 5) ustalanie ... tygodniowego rozkładu zajęć lekcyjnych i pozalekcyjnych".

*Zarządzenie Ministra Edukacji z 19.VI.1992 r. w sprawie ramowego statutu szkół publicznych dla dzieci i młodzieży:
§ 13 ust. 1 i 2 "Szczegółową organizację nauczania, wychowania i opieki w danym roku szkolnym określa arkusz organizacji szkoły opracowany przez dyrektora najpóĽniej do 19 maja każdego roku na podstawie planu nauczania oraz planu finansowego szkoły, arkusz organizacji szkoły zatwierdza organ prowadzący szkołę. W arkuszu organizacji szkoły zamieszcza się w szczególności liczbę pracowników szkoły łącznie z liczbą stanowisk kierowniczych, ogólną liczbę godzin przedmiotów i zajęć obowiązkowych oraz liczbę godzin przedmiotów nadobowiązkowych, w tym kół zainteresowań i innych zajęć pozalekcyjnych finansowanych ze środków przyznanych przez organ prowadzący".
§ 32 , ust. 2: "Wychowawca (klasy) w celu realizacji zadań ... planuje i organizuje wspólnie z uczniami i ich rodzicami: a) różne formy życia społecznego, b) ustala treści i formy zajęć tematycznych na godzinach do dyspozycji wychowawcy".

Inne akty prawne regulujące proces planowania pracy w placówce oświatowej:

*Rozporządzenie MEN z dnia 16.II.1999 r. w sprawie ramowych planów nauczania w szkołach publicznych.

*Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 8.V.1991 r. w sprawie zakładów budżetowych.

*Rozporządzenie MEN z dnia 12.VIII.1999 r. w sprawie sposobu nauczania szkolnego oraz zakresu dzieci na Wiedzy o życiu seksualnym człowieka.

*Rozporządzenie MEN z dnia 30.VII.1999 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w szkołach publicznych.

*Rozporządzenie MEN z dnia 10.XII.1999 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie ramowego statutu publicznej szkoły podstawowej i publicznego gimnazjum.

*Rozporządzenie MEN z dnia 1 .XII.1999 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie podstawy programowej kształcenia ogólnego.

*Rozporządzenie MEN z dnia 24.I.2000 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie zasad oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania egzaminów i sprawdzianów w szkołach publicznych.

*Zarządzenie MEN z dnia 4.X.1993 r. w sprawie zasad organizowania opieki nad uczniami niepełnosprawnymi, ich kształcenia w ogólnodostępnych, publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach oraz organizacji kształcenia specjalnego.

*Zarządzenie MEN z dnia 30.VI.1993 r. w sprawie zasad i warunków prowadzenia działalności i innowacyjnej, eksperymentalnej przez szkoły i placówki publiczne.

W wyniku analizy wspomnianej wyżej ustawy oraz szeregu przepisów wykonawczych można wyodrębnić następujące kategorie planów, o realizacji których zobowiązany jest dyrektor placówki:

Zapisy te pozostawiają podmiotom planującym działania szkoły wiele autonomii i swobody decyzyjnej. Dotyczy to zwłaszcza tzw. "planów szkoły lub placówki, których zatwierdzenie należy do kompetencji stanowiących rady pedagogicznej, a projektowanie zadań do dyrektora szkoły lub placówki".

Czego przepisy nie ustalają w odniesieniu do kategorii "plany szkoły"? Nie ustalają:

Tak więc podmioty planujące same decydują o wymienionych sprawach, kierując się własnym doświadczeniem, wiedzą prakseologiczno - organizacyjną oraz oceną potrzeb i możliwości własnej placówki.

Mnogość kategorii planów w pracy dyrektora szkoły - placówki nie zwalnia kadry kierowniczej od ścisłego przestrzegania terminów i zasad planowania pracy szkoły czy też innej placówki oświatowej.